ધો.10 વિજ્ઞાન પ્ર – 3 ધાતુઓ અને અધાતુ Intext Questions

ધો.10 વિજ્ઞાન પ્ર – 3 ધાતુઓ અને અધાતુ સ્વાધ્યાય (std 10 science ch3) પાઠયપુસ્તકના Intext  તેમજ સ્વાધ્યાયના તમામ પ્રશ્નોના સંપૂર્ણ અને આદર્શ ઉત્તરો  આપવામા આવ્યા છે.

નીચે આપેલ અનુક્રમણિકામાં જે પ્રશ્ન પર ક્લિક કરશો તે પ્રશ્નનો ઉત્તર જોવા મળશે.

પ્રશ્નોના ઉત્તરો પેજ નંંબર – 40

std 10 science ch3

1. એવી ધાતુ નું ઉદાહરણ આપો જે (a)ઓરડાના તાપમાને પ્રવાહી છે. (b)છરી વડે આસાનીથી કાપી શકાય છે. (c)ઉષ્માની ઉત્તમ વાહક છે. (d)ઉષ્માના મંદવાહક છે.

ઉત્તર :-  (a)ઓરડાના તાપમાને પ્રવાહી છે. :- મરક્યુરી (પારો) (b)છરી વડે આસાનીથી કાપી શકાય છે. :- સોડિયમ ,પોટેશિયમ  (c)ઉષ્માની ઉત્તમ વાહક છે. :- સિલ્વર અને કોપર (d)ઉષ્માના મંદવાહક છે. : – લેડઅને મરક્યુરી

2. તણાવપણા અને ટીપાઉપણા અર્થ સમજાવો

ઉત્તર :-

ટીપાઉપણું :- ધાતુને ટીપીને તેના પાતળા પતરા બનાવવાની ક્રિયાને ટીપાઉપણું કહે છે.

તણાવપણું :- ધાતુઓની પાતળા તારમાં ફેરવાઈ જવાની ક્ષમતાને તણાવપણું કહે છે.

પ્રશ્નોના ઉત્તરો પેજ નંંબર – 46

std 10 science ch3

1. શા માટે સોડિયમને કેરોસીનમાં રાખવામાં આવે છે?

ઉત્તર :-  સોડિયમએ અતિ સક્રિય ધાતુ છે. ઓરડાના તાપમાને તે હવામાં ઓક્સિજન સાથે પ્રક્રિયા કરે છે. આ પ્રક્રિયા વધુ ઉષ્માક્ષેપક છે. આથી સોડિયમ ધાતુ હવામા સળગી ઉઠે છે. આમ,સોડિયમની ઑક્સિજન સાથે થતી પ્રક્રિયા અટકાવવા માટે તેને કેરોસીનમાં રાખવામાં આવે છે. કારણકે સોડિયમ કેરોસીન સાથે પ્રક્રિયા કરતું નથી.

2. નીચેની પ્રક્રિયાઓ માટે સમીકરણ લખો.

(i) વરાળ સાથે લોખંડ (ii) પાણી સાથે કેલ્શિયમ અને પોટેશિયમ

ઉત્તર :-

વરાળ સાથે લોખંડ

3Fe(s) + 4H₂O(g)  → Fe₃O₄(aq)  + 4H₂(g)

પાણી સાથે કેલ્શિયમ અને પોટેશિયમ

Ca(s) +  2H₂O(l)  →  Ca(OH)₂(aq) + H₂(g)

K(s)  +  2H₂O(l)  →  2KOH(aq) +  H₂(g) + ઉષ્મા ઉર્જા

3. ચાર ધાતુઓ A,B,C અને Dના નમૂના લીધેલા છે. અને નીચે દર્શાવેલા દ્વાવણમાં એક પછી એક ઉમેરેલ છે. પ્રાપ્ત  થયેલ પરિણામોને ક્રમમાં નીચે મુજબ કોષ્ટકમાં સારણીબદ્વ કરેલ છે.

ધાતુઓ A,B,C અને D વિશે નીચે દર્શાવેલા પ્રશ્નના ઉત્તર માટે ઉપર્યુક્ત કોષ્ટકનો ઉપયોગ કરો.

(1) સૌથી વધુ સક્રિય ધાતુ કઇ છે?

(2) જો B ને કોપર(II)  સલ્ફેટના દ્વાવણમાં ઉમેરવામા આવે તો,તમે શુ અવલોકન કરશો?

(3) ધાતુઓ A,B,C અને Dને પ્રતિક્રિયાત્મકતાના ઊતરતા ક્રમમાં લખો.

ઉત્તર :-

(1) સૌથી વધુ સક્રિય ધાતુ B છે.

(2) કોપર(II)  સલ્ફેટના દ્વાવણનો વાદળી રંગ દૂર થાય છે અને લાલ કથ્થાઇ રંગનુ કોપર B ધાતુ પર જમા થશે.

(3) પ્રતિક્રિયાત્મકતાનો ઊતરતા ક્રમ :-  B > A > C > D

4. સક્રિય ધાતુમાં મંદ હાઈડ્રોક્લોરિક એસિડ ઉમેરવામાં આવે ત્યારે કયો વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે? લોખંડની મંદ H₂SO₄ સાથેની પ્રક્રિયાનું સમીકરણ લખો.

ઉત્તર :- સક્રિય ધાતુ જ્યારે મંદ હાઈડ્રોક્લોરિક એસિડ સાથે પ્રક્રિયા કરે છે ત્યારે હાઈડ્રોજન વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.

સક્રિય ધાતુ એસિડમાંથી હાઇડ્રોજનનું વિસ્થાપન કરે છે જેથી હાઈડ્રોજન વાયુ મુક્ત થાય છે.

Fe(s)  +  H₂SO₄(aq) →  FeSO₄(aq) +  H₂(g)

5. જ્યારે આયર્ન સલ્ફેટના દ્રાવણમાં ઝીંક ઉમેરવામાં આવે છે ત્યારે તમે શું અવલોકન કરો છો? અહીં થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા લખો.

ઉત્તર :- ઝીંકએ આયર્ન કરતાં વધુ સક્રિય છે તેથી તેને આયર્ન સલ્ફેટમાં ઉમેરતાં તે આયર્ન ધાતુનું વિસ્થાપન કરે છે. પરિણામે દ્રાવણનો રંગ ઝાંખો પડે છે.

જ્યારે ઝિંક સલ્ફેટ બનવાથી દ્રાવણનો લીલો રંગ રંગવિહીન બને છે. અને ભૂખરા કાળા રંગ આયર્ન ધાતુ જમા થાય છે.

Zn(s)  + FeSO₄(aq) →  ZnSO₄(aq)  + Fe(s)

પ્રશ્નોના ઉત્તરો પેજ નંંબર – 49

std 10 science ch3

1.(i) સોડિયમ, ઓક્સિજન અને મેગ્નેશિયમ માટે ઇલેકટ્રોન બિંદુની રચના લખો.

  (ii) ઇલેકટ્રોનના સ્થાનાંતરણ દ્વારા Na₂O અને MgO નુ નિર્માણ દર્શાવો.

  (iii) આ સંંયોજનોમાં કયા આયનો હાજર હોય છે?

ઉત્તર :-

(iii) Na₂O માં હાજર રહેલા આયનો :- 2Na+ અને O2-

MgO માં હાજર રહેલા આયનો :-  Mg2+ અને O2-

2. આયનીય સંયોજનો શા માટે ઊંચા ગલનબિંદુ ધરાવે છે?

ઉત્તર :- આયનીય સંયોજનોમાં આયનો વચ્ચે પ્રબળ આંતર આયનીય આકર્ષણ બળને તોડવા માટે ખૂબ જ વધુ પ્રમાણમાં ઉર્જાની જરૂર પડે છે. આથી આયનીય સંયોજનોના ગલનબિંદુ અને ઉત્કલનબિંદુ ઘણા ઊંચા હોય છે.

પ્રશ્નોના ઉત્તરો પેજ નંંબર – 53

std 10 science ch3

1. નીચેના પદો ને વ્યાખ્યાયિત કરો. (a) ખનીજ (b) કાચી ધાતુ (અયસ્ક) (c) ગેંગ

ઉત્તર :- ખનીજ:- જે તત્વો કે સંયોજનો પૃથ્વીના પોપડામાંથી કુદરતી રીતે મળે છે. તેને ખનીજ કહે છે.

કાચી ધાતુ:-  જે ખનીજમાં સારા પ્રમાણમાં નિશ્ચિત ધાતુ હોય અને તે ધાતુનું સરળતાથી નિષ્કર્ષણ કરી શકાતું હોય તેવી ખનીજને કાચી ધાતુ (અયસ્ક-ore) કહે છે.

ગેંગ:- પૃથ્વીના પોપડામાંથી મળતી કાચી ધાતુમાં તત્વ એકલું હોતું નથી, પરંતુ તેમાં વધુ માત્રામાં માટી, રેતી તથા અનિચ્છનીય પદાર્થો પણ અશુદ્ધિ સ્વરૂપે હોય છે. આવી અશુદ્ધિ ને ગેંગ કહે છે.

2. કુદરતમાં મુક્ત અવસ્થામાં મળતી બે ધાતુઓના નામ આપો.

ઉત્તર :- સોનુ અને પ્લેટિનમ

3. ધાતુને તેના ઓકસાઈડમાંથી મેળવવા કઇ રાસાયણિક પ્રક્રિયા વપરાય છે?

ઉત્તર :- (i) નીચી સક્રિયતાના ધરાવતી ધાતુનાઓકસાઈડને ગરમ કરતા તેમાંથી ધાતુ છૂટી પડે છે.

દા.ત. 2HgO(s) → 2Hg(l) + O₂(g)

(ii) મધ્યમ સક્રિયતા ધરાવતી ધાતુના ઓકસાઈડનું કાર્બન વડે રિડક્શન કરતા ધાતુ છૂટી પડે છે.

દા.ત. ZnO(s) + C(s) →  Zn(l) + CO(g)

(iii) ઉંચી સક્રિયતા ધરાવતી ધાતુના ઓકસાઈડના પિગલિત દ્રાવણનું વિદ્યુતવિભાજનીય રિડક્શન કરીને ધાતુ મેળવી શકાય છે.

દા.ત. NaCl ના પિગલિત દ્રાવણનું  વિદ્યુતવિભાજનીય રિડક્શન કરતાં કેથોડ પર સોડિયમ ધાતુ મળે છે.

પ્રશ્નોના ઉત્તરો પેજ નંંબર – 55

std 10 science ch3

1. ઝિંક, મેગ્નેશિયમ અને કોપરના ધાતુ ઓકસાઇડો નીચે દર્શાવેલ ધાતુઓ સાથે ગરમ કરવામાં આવ્યા. 

કયા કિસ્સામાં તમે વિસ્થાપન પ્રક્રિયા થતી જોઇ શકો છો ? 

ઉત્તર :-

2.કઈ ધાતુ આસાનીથી કટાતી નથી?

ઉત્તર :- જે ધાતુઓની સક્રિયતા ઓછી હોય તેવી ધાતુઓ આસાનીથી કટાતી નથી.

આવી ધાતુઓ સામાન્ય રીતે સક્રિયતા શ્રેણીમાં નીચે આવેલી હોય છે. દા.ત. ચાંદી, સોનુ અને પ્લેટિનમ

3. મિશ્રધાતુઓ એટલે શું ? 

ઉત્તર :- બે કે તેથી વધુ ધાતુઓ અથવા ધાતુ અને અધાતુના સમાંગ મિશ્રણને મિશ્રધાતુઓ કહે છે.

     મિશ્રધાતુ             તેમા રહેલા ઘટકો

(i) પિત્તળ (બ્રાસ)     તાંબુ(Cu),ઝિંક(Zn)

(ii) બ્રોન્ઝ(કાંસું)       તાંબુ(Cu),ટિન(Sn)

(iii) સોલ્ડર              સીસું(Pb),ટીન(Sn)

વિચાર વિસ્તાર અને નિબંધ મેળવવા માટે નીચે ક્લિક કરો.

Gujarati Nibandhmala

ગુજરાતી અહેવાલ લેખન Aheval Lekhan ભાગ – 1

આપેલ પંક્તિઓનો વિચાર વિસ્તાર કરો. ભાગ – 1

આપેલ પંક્તિઓનો વિચાર વિસ્તાર કરો. ભાગ – 2

આપેલ પંક્તિઓનો વિચાર વિસ્તાર કરો. ભાગ – 3